Yasemen Duran
Çocuk Gelişimci
Instagram: @cgyasemenduran
Problem davranışlar, çocuğun kendisine ya da çevresine zarar veren davranışlarıdır. Bu tür davranışların çocuk için olumsuz yönleri, tek noktaya odaklanmayı zorlaştırmaktan kendine zarar vermeye kadar geniş bir yelpazede değerlendirilebilir.
Problem davranışı ortadan kaldırma aşamasında, tutumumuza ek olarak en büyük yardımcımız pekiştireçlerdir. Farklı türleri bulunan bu materyaller, çocuk için istendik davranışlar meydana getirdiğinde verilen bir ödül olarak düşünülebilir. Ancak bu ödüller, yanlış şekilde kullanılması durumunda çocuk için de, aile için de zarar verici olabilir. Pekiştirece aşırı bağımlılık, pekiştirici ebeveyne/öğretmene karşı kullanma, pekiştirecin etkisizleşmesi gibi olumsuz durumlar meydana gelebilir. Peki istediğimiz davranışı çocukta oturtmak için pekiştireç konusunda nelere dikkat etmeliyiz? Şöyle sıralayalım:
- Pekiştireci minimum düzeyde tutun. Gerekli olmadıkça kullanmayın.
- Maddi pekiştireç (oyuncak gibi), yiyecek pekiştireci ve sosyal pekiştireç (aferin, çok güzel yaptın gibi) pekiştireç türleri bulunmaktadır. Hangi tür pekiştireci kullanırsanız kullanın, sosyal pekiştireçlerle destekleyin.
- Pekiştireçleri önceden vaat etmeyin. Çocuğu istendik davranışı gerçekleştirmek ‘zorunda’ bırakın. Sonrasında pekiştireç verin. Örneğin istendik davranış kalem atma davranışı olan bir çocuk için, kalemi atmadan çizgi çizme olsun. Her yolu denediniz ancak kalemi elinden atıyor. Öyleyse bir lastikle kalemi eline yerleştirin. Atmadan çizgi çizdiğinde ise pekiştireçlerle destekleyin.
- Gerekli olmadığında pekiştireç kullanmayın. Bazı çocuklar, algı bakımından konuştuğunuzda, davranışın gerekliliği üzerinde durduğunuzda, kelimelerle ikna edebileceğiniz yapıdadır. Bu çocuklarda pekiştireç kullanımı gereksiz olacaktır. Dolayısıyla çocuğun seviyesinin altında bir muamele ile karşılaşması, gereksiz öfke ve otorite karşıtlığına neden olabilir.
- Pekiştireçleri azaltarak bırakın. Önce sosyal pekiştireç + maddi pekiştireç, sonra sosyal pekiştireç + daha küçük bir maddi pekiştireç, sonra sadece abartılı bir sosyal pekiştireç, en son da hafif bir aferin ile, pekiştireç konusunu kapatın.
- Zaman geçtikçe pekiştireçlerin arasını açın. Ciddi bir problem davranış halinde pekiştireç, istendik davranışın her ortaya çıkışında verilmelidir. Ancak zaman geçtikçe verilme sıklığı da, pekiştirecin özelliği de düşürülmelidir.
- Yiyecek pekiştireci verdiğinizde, bu pekiştirecin onun sevdiklerinden olduğuna emin olun. Seans dışında bu besini yememesini sağlayın. Aynı zamanda pekiştireç kullanılacak seansa, canı hiçbir şey istemeyecek şekilde çok tok gelmesini önleyin.
- Yiyecek pekiştirecini çocuğu doyuracak şekilde vermeyin.
- Yiyecek pekiştirecini verirken sağlıklı olmasına dikkat edin. Çikolata, gofret gibi ürünleri pekiştireç olarak vermeyin. Onun yerine kurutulmuş meyve gibi doğal ürünleri kullanın.
Problem Davranışlarda Müdahale Yöntemi Nasıl Seçilmelidir?
Öncelikle davranışın öncesi, sırası ve sonrasına bakmalısınız. Sonra davranış nedenine odaklanmalı, en son uygun pekiştireç ile davranışın istendik harekete dönmesini sağlamalısınız.
Örnek: Ali, kendine vurma davranışı geliştirmiştir. Öğretmeni, Ali’nin zorlandığı etkinliklerde kendine vurduğunu gözlemlemiştir. Ali, 40 dakikalık bir seansta ortalama olarak 5 defa kendine vurmaktadır.
Burada yapılması gereken, sebebe odaklanarak sebep ortaya çıktığı an müdahale etmektir. Problem davranış yerine koyulacak davranışın belirlenmesi de gereklidir. Çocuk kendine vurmak yerine ne yapacak? Elleri o an ne ile meşgul olacak?
Öğretmen, istendik davranışı, elinde peçete tutma şeklinde belirlemiştir. Kontrollü olarak Ali’nin zorlanacağı etkinliği önüne koyar. Ali tam kendine vuracakken peçeteyi eline sıkıştırır. Ali, peçeteyi sıkar ve kendine vurmaz. Öğretmen, ‘Aferin, peçeteyi ne güzel tutuyorsun’ diyerek pekiştirir. Bir seans sonunda kendi vurma sayısı düştüyse, ‘Bu günkü peçeteleri çok güzel tuttun. Ellerin çok güzel durdu’ diyerek pekiştireç verir. Öğretmen eğer: ’Kendine vurmadın aferin sana’ şeklinde pekiştireç verirse, çocuk bu davranışı daha fazla benimseyecektir. Öğretmen, ellerin meşgul olacağı materyali her ders değiştirirse, materyale bağımlılık durumunu da ortadan kaldırmış olur.
Pekiştireç çocuğa göre değişir. Ancak sosyal pekiştireç çocuğu mutlu ediyorsa, maddi veya yiyecek pekiştireci kullanmayınız. Problem davranışın ana nedenine yoğunlaşmak, daima daha iyi sonuçlar verecektir. Çocuklarımızı dikkatle gözlemlediğimiz ve onları anlayabildiğimiz bir gelecek diliyorum.