Müge Başkak
Ergoterapist
Instagram: @ergoterapicocuk
Duyu Bütünleme Teorisi
Duyusal entegrasyon teorisi ve tedavisi uğraşı terapisti Dr. A. Jean Ayres tarafından öğrenme ve sinir sistemi işlevleri arasındaki bazı bağlantıları anlama ve açıklama çabası sonucunda 1960’larda geliştirilmiştir. Dr.A. Jean Ayres, nörolojik rahatsızlıklara sahip çocuk ve yetişkinlerle çalışırken, hastalarının yaşadığı fiziksel güçlüklerin yanı sıra okul, ev ve toplumsal hayat gibi yaşamlarının tüm alanlarını etkileyen dikkat ve öğrenme güçlükleri de çektiklerini fark etmiştir. Bunun sonucunda Dr. Ayres, dikkatini bilinen sebeplere bağlanamayan öğrenme güçlüğü ve davranış problemi gösteren çocuklara yöneltmiştir. Dr. Ayres’e göre bu sorunların altında yatan sebepleri anlamak için duyuların beyinde nasıl işlem gördüğünün anlaşılması gerekmektedir.
Duyularımız dış dünyada iş görebilmemiz için bize gerekli bilgileri verirler. İlk görevi hayatta kalmamızı sağlamaktır. İkinci görevleri, bizim güvende olduğumuza emin olduktan sonra daha aktif ve sosyal bireyler olmamıza yardım etmektedir.
Duyular, vücudumuzun hem içinden hem de dışından gelen uyarılardan bilgi alırlar. Vücudumuzun dışından gelen duyusal mesajları alan duyu sistemlerine dışsal ya da çevresel duyular denir. Bu duyulardan gelen bilgiye eksteroseptif duyular (dış duyarlı) denir. Bunlar aşına olduğumuz 5 duyumuzdur.
Taktil Duyu: Dokunma duyusudur. Dokunulduğumuzu hissetmemizi, bize dokunan şeyin ne olduğunu anlamamızı, tenimizdeki basıncı, sıcaklığı ve acıyı hissetmemizi sağlar. Motor becerilerin, dikkat süresinin ve vücut farkındalığının gelişmesini sağlar.
Koklama ve Tatma Duyuları: Burun ve ağız vasıtasıyla, koku ve tat şeklinde bize bilgi sağlar.
Görsel ve İşitsel Duyuları: Çevredeki görüntüler ve sesler ile hiç temas olmaksızın gözler ve kulaklar vasıtasıyla bilgi sağlar.
Bizlere iç organlarımızdan gelen hisler ile alakalı bilgi veren İnteroseptif duyudur (iç organlardan gelen duyu). Hayatta kalmak için gereklidir. Acıkma, susuzluk, hazmetme, vücut ısısı, uyuma, ruh hali, kalp hızı, uyanıklık hali gibi durumlarda işlevleri düzene koyar. Bunlar ise;
Vestibüler Duyu: Başımızın dünyanın yüzeyine göre durumu, vücudumuzun uzayda hareketi ve dengemiz hakkında bize bilgi sağlar. Kas sıkılığı, hareket etme ve denge sağlama üzerinde etkilidir. Vestibular sistem, beynin neredeyse tamamında etkili olan, organize olmamızı sağlayan ve hatta duyguları kontrol eden bölgelerle bağlantıları olan çok güçlü bir duyu sistemidir. Emeklemeden yürümeyi öğrenir, geç yürür daha sonraki yaşlarda da sakar ve koordinasyonsuz olabilir. İp atlama ve futbol gibi diğer çocukların severek yaptığı motor planlama gerektiren etkinliklerden kaçabilir.
Proprioseptif Duyu: Vücut pozisyonu ve vücudumuzun parçalarının hareketi hakkında bize bilgi sağlar. Rahat hareket etmemize ve karmaşık hareket becerileri kazanmamıza yardımcı olur. Derin duyu sistemi kaslar ve eklemelerden bilgi verdiği için kalemi doğru tutma, sırada uygun şekilde oturma, birine uygun şekilde sarılmayı (çok sıkmadan veya çok gevşek olmadan), çatal ve kaşığı doğru kullanmayı destekler. Bu sistem aynı zamanda yürümeyi öğrenme, kapakları açıp kapama ve çiğnemeyi de destekler.
Duyularımızın Bozukluğu Olduğunda Ortaya Çıkan Durumlar
Taktil Sistem Bozukluğu
Taktil sistemde oluşan bir problem veya yetersizlik birçok şekilde kendini gösterebilir. Bir çocuk dokunmaya karşı çok tepkisel olabilir. Dokunulmaktan, kucaklaşmaktan ve bazı kumaş çeşitlerinden yapılan kıyafetleri giymekten kaçınabilir. Normal olmayan bir taktil sistem dokunsal uyaran açlığı şeklinde de ortaya çıkabilir. Çocuk sürekli bir yerlere dokunmak, bazı kumaşları hissetmek isteyebilir. Çocuk üç dört yaşına geldiğinde dokunsal savunma sistemi yerleşmemişse ayırt edici sistem de yeterince gelişmez. Bazı durumlarda savunma sistemi geliştiği halde ayırt edici sistemde sorun olabilir. Bu sorunu yaşayan çocuklar, bakmadan düğme iliklemek gibi bakmadan bir şey yapmakta zorlanırlar. Taktil sistem bozukluğu olan çocuğun vücut farkındalığı da çok iyi gelişmez. Vücudunu rahat kullanamaz çünkü hareket etmek, dokunmak demektir. Hareket ve dokunma duyusunun verdiği rahatsızlıktan kurtulmak için de bu uyaranlardan kaçınabilir. Taktil sistem ile görsel algı gelişimi de birbiriyle ilişkilidir. Normalde çocuk dokunduğu şeyleri görür, gördüğü şeylere dokunur. Böylece gördüğü ve dokunduğu şeylerin özellikleri beynine kaydedilir. Çocuk dokunsal uyaranlardan kaçınırsa, beyin dokunma duyusu ile ilgili temel bilgilerle beslenemez. Böylece dokunma duyumları analiz etmede, yorumlamakta ve kaydetmede zorluk yaşar.
Vestibular Sistem Bozukluğu
Vestibular sistemde oluşan bir problem veya yetersizlik, denge, koordinasyon ve motor planlama sorunlarına yol açabilir. İp atlama ve futbol gibi diğer çocukların severek yaptığı motor planlama gerektiren etkinliklerden kaçabilir. Beden eğitimi dersini sevmeyebilir. Vestibular girdinin bir çeşidini sevip (salıncakta sallanmak gibi) diğerlerinden hiç hoşlanmayabilir (bisiklete binmek ve kaymak gibi). Dolayısıyla bu sistemin işleyişi, spor etkinlikleri, beden eğitimi dersleri, çeşitli oyunlar ve evde veya okulda yapılan birçok etkinliğe katılımı etkilemektedir. Bu sistemde oluşan sorunlar aynı zamanda yer çekimi güvensizliğine sebep olur. Yer çekimi güvensizliği olan bir çocuk en ufak harekette düşüyorum endişesi yaşayabilir. Düşme ihtimali karşısında ya da gerçekten düşünce aşırı tepki verebilir. Vestibular sistem kas tonusunu da etkiler. Kas tonusu, normal haldeki (dinlenme halindeki) kas gerginliğidir. Kaslara, bir hareketi gerçekleştirebilmek için kasların ne kadar kasılması gerektiğini beyin söyler. Vestibular sistem, beyinden kaslara giden nörolojik bilgiyi ayarlar. Vestibular sistem bozukluğu olan çocuklar, düşük kas tonusuna sahiptir. Gevşek bir vücut yapıları vardır. Masada otururken kafalarını sürekli masaya koymak isterler. Merdiven çıkarken zorlanırlar. Düşük kas tonusunu telafi etmek için nesneleri çok gevşek ya da sıkı tutarlar. Çok çabuk yorulurlar. Vestibular sistem ve işitme sistemi, hareket ve ses duyumlarını işleme sokmak için birlikte çalışırlar. Bu iki duyu birbirleriyle yakın ilişkidedir. Çünkü ikisinin de süreçlenmesi kulaktaki alıcılarda başlar. Vestibular sistem etkili işitsel işlemlemede önemli bir rol oynadığı için, bu sistemde sorun yaşayan çocuklar dil ve konuşma sorunları da yaşarlar. Kelimelerdeki benzerlik ve farklılıkları ayırt etmede, arka plan sesleri yüzünden öğretmenin söylediklerine dikkat etmede, alıcı dil becerilerinde ve ifade edici dil becerilerinde sorunlar yaşarlar. Böyle çocuklar bazen koşarken ya da zıplarken konuşmaya, şarkı söylemeye ya da bağırmaya başlar. Bunun sebebi hareketin konuşmayı tetiklemesidir. Uğraşı terapistleri bir çocuğun vestibular bozukluğa yönelik aldığı eğitimin, denge, hareket ve motor planlama becerilerinin yanı sıra dil ve konuşma becerilerini de geliştirebildiğini belirtmişlerdir.
Proprioseptif (Derin Duyu) Sisteminde Bozukluk
Derin duyu sistemi, kaslar ve eklemlerden gelen duyumları süreçler ve vücut farkındalığının gelişmesi, vücut duruşunun farkında olmayı ve hareket etmeyi sağlar. Derin duyu sistemi ile ilgili problem olduğunda çocuk vücut pozisyonu ve vücut bölümleri ile ilgili yeterli bilgi alamayabilir. Bunun sonucunda hareketi planlama ve nesne kullanma güçlüğü yaşayabilir. Nesneleri çok gevşek ya da çok sıkı tutabilir. Bu sistem çocuğun okul başarısını da etkilemektedir. Derin duyu sistemi kaslar ve eklemelerden bilgi verdiği için kalemi doğru tutma, sırada uygun şekilde oturma, birine uygun şekilde sarılmayı (çok sıkmadan veya çok gevşek olmadan), çatal ve kaşığı doğru kullanmayı destekler. Bu sistem aynı zamanda yürümeyi öğrenme, kapakları açıp kapama ve çiğnemeyi de destekler. Derin duyu sistemi sorunları genellikle vestibular ve taktil sistem sorunları ile birlikte ortaya çıkar. Bu yüzden bu sistemlerin etkilediği vücut farkındalığı, duruş sabitliği, motor kontrol ve motor planlama gibi beceriler derin duyu sistemi bozukluğundan etkilenirler. Derin duyu sisteminde sorunu olan bir çocuk görmediği etkinlikleri yapmakta zorlanabilir.