Selen Doğan
İletişimci & Hak Savunucusu
Instagram: @turkiyeengellimeclisi
Çocuklar oyun yoluyla öğrenirler. Oyun, sosyal becerileri ve dili öğretmek için gereklidir; çocukluğun önemli bir parçasıdır ve çocukların yaratıcılıklarını, hayal güçlerini besler. Engelli çocuklar da çocuktur ve oyun ihtiyaçlarının gelişim düzeylerine, engel türlerine, kapasitelerine ve yaşlarına göre en uygun biçimde karşılanması gerekir. Otizmli çocuklar çok çeşitli semptomlara, bilişsel yeteneklere, dil becerilerine ve davranışlara sahip olabilirler.
Otizmli çocukların aileleri veya onlara bakmakla yükümlü kişilerin, sağlık, beslenme gibi yaşamsal gereklilikleri sağlarken karşılaştıkları sorunlardan biri de oyun ve oyuncak seçimi. Bu seçimin nasıl yapılması gerektiği ise pek çok aile için halen soru işareti. Otizm spektrumundaki çocuklar için oyun, beş duyuyla etkileşim anlamına gelir ve akranlarıyla iletişim kurmalarına, motor becerileri geliştirmelerine ve çevrelerini daha iyi anlamalarına yardımcı olur. Otizmli çocukların da sevecekleri ve sevmeyecekleri oyuncak olacaktır. Her çocuk gibi onun da bir oyuncağa ilgisi zaman ve mekana bağlı olarak artabilir, azalabilir.
Spektrumdaki çoğu çocuk duyusal oyuncaklardan, dokunması ilginç oyuncaklardan hoşlanır. Çevresiyle çok az etkileşime giren çocuklar neden-sonuç ilişkisi olan oyuncakları sevebilirler; düğmeye bastığında kapısı açılan araba, üzerine su döktüğünde renk değiştiren top gibi. Böylece eylemlerimizin çevredeki bir şeyin değişmesine neden olabileceğini öğrenirler. Seçilecek oyuncaklar çocuğun yeterli düzeyde görülmeyen bazı becerilerini geliştirmesini de sağlar; kalem tutmakta veya düğmesini iliklemekte zorlanan çocuğa basit motorlu oyuncaklar verilebilir. Konuşan bebekler veya masal kahramanlarıyla oynaması da kendi bedenine, uzuvlarının işlevine ve bedensel hareketlere dair algısını düzenleyecektir. Beden algısını geliştirmek için ip atlama, çamurdan küçük heykeller yapma, toplarla ağırlık kaldırma gibi seçenekler değerlendirilebilir. Yetişkinlerin de ilgi alanına giren legolar ve yapbozlar otizmli çocukların genellikle çok ilgisini çeker.
Her çocuk farklı gelişim özellikleri gösterir. Bu, her otizmli çocuğun aynı tür oyun ve oyuncakları sevmeyebileceği anlamına gelir. Örneğin kum saati veya hamurla oynamak ya da bir müzik aleti çalmak bir çocuğa iyi gelirken diğerinde işlevsiz kalabilir. Aileler, otizmli çocuklarına oyuncak seçerken, olması gerekene değil çocuğun gerçekten istediği oyuncağa yönelmelidir.
Otizmli bir oğlu olan aktivist ve yazar Lisa Jo Rudy, iki yıl kadar önce verywellhealth.com’da yayınlanan “Otizmli Bir Çocuğa Hangi Oyuncak Alınmalı?” başlıklı yazısında şöyle diyordu:
“Otizmli çocuklar bir şeye, bir çizgi film karakteri, bir oyuncak veya bir aktiviteye tutkuyla bağlanırlar. Örneğin Elmo’yu seven bir çocuk, Elmo temalı bir kitaptan, pelüş oyuncaktan veya heykelcikten kesinlikle keyif alacaktır. Orijinal olanı değil de Elmo’ya benzeyen bir başka oyuncağı alırsanız otizmli çocuk arada farkı anında görür. Otizmli bir çocukla tam olarak nasıl oynanacağını anlamak akrabalar ve arkadaşlar için zor olabilir. Bu nedenle, ortak oyunu teşvik eden (ve doğası gereği çocuk için ilginç olan) bir oyuncak hediyesi harika bir seçim olabilir. Bu tür oyuncaklar, bulmacalardan trambolinlere ve model trenlere kadar çeşitlenebilir. Bu tür oyuncaklarda dikkat edilmesi gereken, çocuğu önüne oturtup oradan uzaklaşmak değil, çocukla birlikte oynamaktır.”
Bu yazıdan bir süre sonra Lisa Jo Rudy bu kez otizmli çocukların ve ailelerin hiç hoşlanmayacağı oyuncaklar hakkında bir yazı yazarak, hediye alırken dikkat edilmesi gerekenleri anlattı. Rudy özetle şunları söylüyordu:
◼ Otizmli çoğu çocuk ister doğum günü ister okul tatili olsun hediye almaktan hoşlanır. Ancak, otizmli çocuklar için alışveriş yapmak biraz farklıdır: Oyuncakçılarda her yaş grubuna göre sıralanmış ürünler arasından oyuncağı raftan alıp otizmli çocuğa hediye ettiğinizde bunu seveceğini varsayamazsınız.
◼ Zehirli maddeler içerebilecek oyuncaklardan kaçınmak önemlidir. Pek çok otizmli çocuk, kimyasallara ve toksinlere alışılmadık derecede duyarlıdır ve yaşıtlarına göre nesneleri ağızlarına alma ve yalama olasılıkları daha yüksektir.
◼ Otizmli çocukların görsel hafızası çok iyidir. Sevdikleri kahramanların oyuncaklarıyla oynamak da hoşlarına gider. Ancak, o kahramana ‘benzeyen’ bir başkasını vererek otizmli bir çocuğu kandıramazsınız; ya gerçek olanı alın ya da farklı bir oyuncak seçin.
◼ Çocukların oyuncaklara ilgisi büyüdükçe değişse de otizmli bir çocuk çok daha küçük yaşlardayken sahip olduğu bir oyuncağa bağlı kalabilir. Bu bir takıntı gibi görünebilir ve endişe verici gelebilir, ancak, hediye paketini açıp karşısında sevdiği bir ürünü değil de yaşına uygun bir başkasını bulduğunda hayal kırıklığına uğrayabilir. Bu, otizmli bir çocuğa yaşına uygun ilgi alanları oluşturmada yardım etmenin imkansız olduğu anlamına gelmez, ancak uzun bir zaman ve büyük bir sabır gerektirebilir.
◼ Otizmli çocuklar salıncaklara, kaydıraklara bayılırlar. Bunların iç mekan versiyonları, yani evde, çocuğun odasında kullanılabilecek büyüklükte olanları iyi bir hediye olarak düşünülebilir.
◼ Otizmli pek çok çocuk, sanat ve el sanatları malzemelerine karşı duyusal hassasiyete sahiptir. Bu nedenle, çamur, kimyasal içeren oyun hamuru, yapışkan kullanmayı gerektiren kendin-yap kitleri ve keskin kokulu ürünler tercih edilmemelidir.
◼ Çocuğa bağlı olarak, çok fazla gürültü çıkaran, parıldayan veya başka bir şekilde duyularınıza saldıran oyuncaklardan da kaçınmanız gerekecektir.
◼ Otizmli çocukların becerilerini geliştirmeye yönelik kelime oyunları, okumayı öğretmek için oyunlar vb. var olsa da hediyelerin öğretmekle ilgili değil, eğlenceyle ilgili olduğu da unutulmamalıdır. Bir oyun arkadaşı bulmasını veya düşüncelerini sözle ifade etmesini gerektiren bir oyuncağı muhtemelen bir kez kullanıp bir kenara atacaktır. Kukla gibi hem başkalarıyla hem de kendi başına oynayabileceği oyuncakları seçmek yararlı olacaktır.
◼ Bazı otizmli çocukların beslenmelerinde uymaları gereken özel diyetleri olabilir. Bu durumda onlara alınacak hediyelerin de dikkatli seçilmesi gerekir. Süt proteini veya glüten içeren kurabiye vb. yiyecekler gibi.
◼ Takıntı ve tutku arasında ince bir çizgi vardır ve otizmli çocuklar genellikle bu çizgiyi aşarlar. Hediye vermeden önce ailelerine danışmak çok önemlidir.
◼ Otizmli bir çocuğa bir oyuncak hediye edecekseniz ebeveynlerini de düşünmelisiniz. Bütün günü çocuklarıyla geçiren anne-babalar yüksek ses çıkaran veya çok fazla dağılan oyuncaklara karşı yeterli sabrı gösteremeyebilirler. Otizmli bir çocuğun gerçekten gürültülü bir oyuncağı seveceğini düşünüyorsanız, verebileceğiniz en iyi hediye o çocuğu oyuncağıyla birlikte dışarı çıkarıp çılgınca eğlenebileceğiniz bir yere götürmektir.