Berat Çelik
Zihin Engelliler Öğretmeni – Otizm Vakfı Özel Eğitim Koordinatörü
Otizmli bireylerin hemen hemen hepsinde birtakım takıntılar olduğunu hepimiz biliriz. Bu konu, bana sorulan sorularda da hep zirvededir. Bu yazıda biraz olsun sizleri aydınlatmak istedim.
Tüm çocukların favori oyuncakları, aktiviteleri ve konuşma konuları vardır, ancak otizmli çocuklar ve gençler için, bu ilgi alanları tipik olarak gelişmekte olan çocuklardan daha yoğun ve odaklıdır.
Küçük çocuklar, dal veya top gibi şeyler toplayabilir veya karşılaştıkları herkesin doğum gününü bilmek isteyebilir. Kapıları tekrar tekrar açıp kapatabilir veya tuvaleti bulmak ve yıkamak için her yeni yere acele edebilirler. Daha büyük çocukların, trenlerle ilgili mümkün olan her şeyi bilmeye ihtiyaç duymak gibi ilgi alanları olabilir veya ilgi alanları çok dar olabilir.
Bazı çocuklar bir takıntıdan diğerine geçer ve çıkarlar veya değişmeden haftalar veya aylarca sürer. Diğerleri, örneğin trenlerde – erken çocuklukta bir ilgi geliştirmekte ve bu ilgiyi ergenlik döneminde ve yetişkinlikte sürdürmektedir.
Bir araştırma makalesine göre “Ebeveynler genellikle tekrarlayan davranış belirtilerinin, günlük olarak üstesinden gelmek zorunda kaldıkları, otizmin en zor yönleri arasında olduğunu” belirtiyorlar.
Ebeveynler, çocuklarının el çırpması veya diğer olağandışı hareketleriyle etiketlenmiş hissedebilir. Bazı aileler çocuklarında bir öfkeyi tetikleyebilecek rutin değişikliklerden kaçınmak için aşırılıklara bile gidebilir.
Takıntılar, tekrarlayan davranışlar ve rutinler otizmli bireyler için bir zevk kaynağı ve günlük yaşamla başa çıkmanın bir yolu olabilir. Ancak, bu durum onların diğer faaliyetlere katılımını sınırlayabilir. Ailenin hayatını zorlaştırabilir. Onlara yardımcı olmak için önce bu durumu anlamaya çalışalım.
Otizm; ister ağır olsun ister hafif, ortak nokta şu: Aynılığı korumak. Hafif otizmli öğrencide hep aynı filmin aynı sahnesini açmak defalarca izlemek vb. Ağır otizmde, aynı ipi saatlerce günlerce sallamak. Aslında beynin işleyişi aynı.
Yüksek işlevli çocuk zihinsel olarak iyi durumda olduğu için filmlerin açılış müziklerini ezberlemek, yazmak vb. araba plakalarını ezberlemek vb. gibi ilgi alanıyla ilgili takıntı yaparken, düşük işlevli çocuk zihinsel olarak çok iyi durumda olmadığı için daha çok sterotipik hareketine sürekli olarak devam etmektedir.
Her iki durumda da beyin aynılığı korumaya çalışıyor gibi görünmektedir.
Ancak tekrarlayan vücut hareketlerinde durum biraz farklı olabilir.
Örneğin sürekli ileri geri sallanma, etrafında dönme vestibüler sistemi uyarmanın bir yolu, el çırpma bir görsel uyarma hareketi olabilir. Belirli bir sese odaklanma yüksek sesli-sıkıntılı bir ortamın etkisini azaltma çabası olabilir. Bazen de zaman geçirmek, zevk almak için de bu davranışları yapabilirler.
Rutinler: bir düşünün ki sabah uyanıyorsunuz ve her gün yatana kadar neler olacağını bilemiyorsunuz. Bu durumda her insan bir rutinin olmasını tercih eder diye düşünüyorum. Emin olmak için bir kalıba kendinizi alıştırıyorsunuz ve o kalıbın dışına çıkıldığında krize giriyorsunuz. Ya da bazen de otizmli birey bir konuyu-beceriyi öğrendiğinde onu artık hep aynı şekilde yapmak isteyebilir. Farklı bir yaklaşımı benimsemekte zorlanabilir.
Nasıl yardım edebiliriz:
Takıntı, rutin ya da tekrarlayan davranışlar, kişinin fırsatlarını kısıtlıyor mu, kaygıya veya rahatsızlığa neden oluyor mu yoksa öğrenme üzerinde bir etkiye mi sahip? Değilse, müdahale etmek gerekli olmayabilir.
Zorluklara neden oluyorsa, davranışı durdurmak veya değiştirmek için desteğe ihtiyaçları olabilir.
Davranışın işlevini tespit et:
Tekrarlayan davranışların, rutinin veya takıntının işlevini düşünün. Kişinin bundan çıkarı ne? Kaygıyı mı azaltır yoksa gürültüyü mü engeller?
Çevreyi değiştir:
Sınıfta neyden rahatsız? Çok mu parlak? Çevreyi değiştirmenin (örneğin perdeyi kapatmak gibi) duyusal rahatsızlığı azaltmaya yardımcı olabileceğini fark edebilirsiniz. Eğer davranış duyusal girdi elde etmenin bir yoluysa, aynı hissi elde etmenin alternatif yollarını arayın.
Yapılandır:
Dünyayı daha yapılandırılmış ve tahmin edilebilir bir yer haline getirin. Daha yapısal bir ortam, bazen tekrarlayan davranışlar için bir neden olan kaygıyı azaltabilir. Kişiyi sıkılmış ya da stresli görünüyorsa, yeniden yönlendirmek için çeşitli eğlenceli ya da sakinleştirici etkinlikler hazırlayabilirsiniz.
Stresli olabilecek olaylara veya günlük geçiş zamanlarına hazırlamak için görsel destekleri (günlük tarifeler gibi), sosyal hikayeleri veya ön planlama stratejilerini kullanmayı deneyin. Görsel düzenleyiciler, zaman gibi soyut kavramları anlamalarına, ne yapmaları gerektiğini, hangi sırayla planlamalarına ve bekleme kavramını anlamalarına yardımcı olabilir.
Erken müdahale et:
Tekrarlayan davranışlar, obsesyonlar ve rutinler genellikle uzun yıllar sürdüğünde değişiklik yapmak daha zordur. Küçük bir çocukta belki de kabul edilebilir bir davranış büyüdükçe uygun olmayabilir, örneğin başkalarının saçlarını koklamak, ekolali yapmak veya parlak şeylerle takıntılı olmak… Erken yaşlardan itibaren tekrarlayıcı davranışlar etrafında sınırlarını ayarlamak daha faydalı olacaktır.
Belki çocukların aynı konu hakkında tekrar tekrar konuşmasının nedeni, düşüncelerinde esnek olmamalarıdır. Daha esnek olmanıza yardımcı olacak bir ilaç yok.
Tekrarlanan davranışlar için davranışsal müdahaleler, özellikle de daha az çalışılmış olan yüksek dereceli olanlar için erken müdahalenin yanı sıra daha fazla araştırma gerekli.
“Erken müdahale, çocukların daha esnek olmaları için erken öğrenmelerine yardımcı olabilir” “Endişe şu; bazı şeyleri erken ele almazsanız, çocuklar yaşlandıkça ve davranışlar daha köklü hale geldikçe daha zor hale geliyorlar.”
Sınırları belirle:
Sınırlar koymanız gerekirse – örneğin, bir nesneyi, bir kişinin bir konu hakkında konuşmak için harcayacağı zamanı veya belirli bir davranışı gerçekleştirebilecekleri yerleri sınırlandırmalısınız. Tablet takıntısı varsa onun sınırını önceden belirleyin, hep akıllı tahtaya bakmak istiyorsa sadece teneffüslerde izin verin vb.
Davranışsal değişimin başarılı olması muhtemeldir ve eğer küçük başlarsanız ve yavaş giderseniz, daha az sıkıntı yaşarsınız. Zaman kısıtlamalarını artırın ve kademeli olarak diğer limitleri getirin.
Gerçekçi bir hedefe birlikte karar verin ve bu hedefe ulaşmak için belli bir süre için bir plan hazırlayın. Başarıyı arttırmaya ve güveni arttırmaya yardımcı olmak için küçük, gerçekçi hedefler koymak önemlidir.
Örnek: Takıntısı hep tren motorları hakkında konuşmak olan bir otizmli düşünelim.
1.Hafta: plana ve hedefe karar verin, değişikliği açıklayan görsel bir destek oluşturun.
2.Hafta: Ali her saat başı 15 dakika boyunca tren motorları hakkında konuşabilir.
3.Hafta: Ali her saat başı 10 dakika boyunca tren motorları hakkında konuşabilir.
4.Hafta: Ali, 2 saatte bir 10 dakika boyunca tren motorları hakkında konuşabilir.
İlgi alanı ile keyifli bir şekilde meşgul olmak ve diğer etkinliklerle uğraşmak arasında bir denge kurana kadar bu şekilde devam edin.
Aynılık konusunda ısrar eden bir kişiye yardım etmenin bir yolu da onu rutininde daha fazla değişiklik yapmayı yavaş yavaş tolere ettiği için ödüllendirmektir. Oyuncaklarını belirli bir sıraya dizen bir çocuk, sıradaki küçük bir değişikliğe tolerans gösterdiği için ödüllendirilebilir ve daha sonra kademeli olarak daha büyük değişiklikler için ödüllendirilebilir.
Alternatifler sun:
Örneğin hep aynı şeyleri sayıklayarak aileyi bıktırıyorsa onu düşüncelerini bir deftere yazması için yönlendirin. Aile rahatlar ve çocuk da hala düşüncelerini anlatabiliyordur.
Beceri gelişimini destekle:
Sosyal beceriler stresin veya belirsizliğin (tekrarlanan davranışlara yol açabilir) yönetilmesine yardımcı olabilir.
SOSYAL BECERİLER
Pek çok otizmli, duygular gibi soyut kavramlarla ilgili zorluklar yaşamaktadır, ancak stres ölçekleri gibi duyguları daha ‘somut’ kavramlara dönüştürmenin yolları vardır.
Duyguları renkler veya sayılar olarak sunmak için trafik ışığı sistemi, görsel termometre veya 1-5 ölçeğini kullanabilirsiniz. Örneğin, yeşil trafik ışığı veya 1 sayısı ‘sakinim’ anlamına gelebilir; kırmızı bir trafik ışığı veya 5 numara, ‘Kızgınım’.
İlgi alanlarını ve saplantılarını kullanın:
Yüksek oranda odaklanmış ilgi alanları, bireyin becerilerini ve ilgi alanlarını arttırmak, özgüvenini arttırmak ve sosyalleşmeyi desteklemek için kullanılabilir. Obsesyonlar daha işlevsel bir şeye dönüşebilir.
Bilgisayarlarla ilgili bir saplantı, BT’de çalışacak seviyeye gelebilir.
Tarihlere özel ilgi duyan bir kişi bir tarih grubuna katılabilir ve benzer ilgi alanlarına sahip insanlarla tanışabilir.
Spor veya müzik bilgisi olan bir kişi, bir ekibin değerli bir üyesi olabilir.
Çöp saplantısı geri dönüşüme olan ilgiyi geliştirmek için ve geri dönüşüm için öğeleri sıralama işi verilen bir çocukta kullanılabilir.
Çocuklarının sevdiği bilgisayar oyunlarına ilgi gösteren bir ebeveyn, birbirleriyle ilişkilerini geliştirebilir. Hafif otizmli öğrencilerimde en çok kullandığım yöntem budur. İlgileri üzerinden giderek müthiş bir enerji oluşur aramızda.
Belirli seslere olan ilgi, bir müzik aleti öğrenmeye yönlendirilebilir.
Eşyaları sıralamak veya sıralamak için güçlü bir tercih, ev işi becerilerinde geliştirilebilir.
ASD’li 250 yetişkine sahip bir Etkileşimli Otizm Ağı (IAN) anketinde, yüzde 84’ü özel bir ilgi veya konuya sahip olduğunu bildirdi. Bunların çoğunluğu, etkinliklerden hoşlandıklarını veya konularına göre ilişkiler geliştirdiklerini veya bununla ilgili bir iş veya çalışma alanı olduğunu söyledi. Ancak bazıları, ilgi alanlarının bazen işte, okulda ve ilişkilerde (yüzde 45) başlarını belaya soktuğunu (yüzde 23) söyledi. Ortak ilgi alanları arasında hayvanlar, bilgisayarlar, müzik, bilim ve bilim kurgu vardır.
Ünlü olarak, otizmi olan Temple Grandin Ph.D., hayvanlara olan özel ilgisini bir hayvan bilimcisi ve hayvancılık tesislerinin tasarımcısı olarak kayda değer bir kariyere dönüştürdü.
Ne yazık ki, takıntılar için etkili tedavilerle ilgili nispeten az sayıda çalışma vardır. Bence alanda çalışan akademisyenlerin bu konuya daha fazla eğilmeleri gerektiğini düşünüyorum. Video modelin daha etkili olduğunu artık biliyoruz. Ayrık denemelerle öğretimin de…Ancak takıntılar konusunda bilinmeyen çok konu var ve ailelerin yaşam kalitesi için birinci öncelik… Değerli akademisyenlerimize duyurulur 🙂